1
سەرنجێك لەسەر غەریزە و تاك

كۆمەڵگەی ئێمە لە باشووری كوردستان، كۆمەڵگەیەكی غەریزەییە. هەمیشە غەریزە تایبەتییەكانی تاك لە پێش هەموو تێگەیشتنێكەوەیە. لەناو كۆمەڵگەیەكدا كە غەریزە تایبەتییەكان گەورەتربن لە بینینی بۆ ئەو دونیایەی لەبەردەمیدایە، چاوەڕوانی شتی گەورە ناكرێت. هەر ئەو خوێندنەوەیەی (عەلی كوڕی ئەبوتالیب) بۆ خەڵكی (كوفە)ی دەكات، پاشان ئەو خوێندنەوەیەی (عەلی وەردی) بۆ كۆمەڵگەی عێراقی دەكات، دەكرێت لە گۆشەنیگایەكەوە بتوانین هەمان بینین لەناو ئەم كۆمەڵگەیەدا بەدی بكەین (بەجیاوازی شوێن و كلتوور).

یەكێك لە كێشە گەورەكانی خۆشویستنی غەریزەی تایبەت لە خۆشویستنی ئەویتر، ئەوەیە تاك دەخاتە گۆشەنیگایەكەوە هەموو ئەو شتانەی لە ژیانیدا رودەدەن، دەیانكاتە كەرەستەیەك بۆ پڕكردنەوەی غەریزە تایبەتییەكانی خۆی، نەك بۆ هەوڵێك بۆ دەسكاریكردنی دونیاكە، چونكە دەیەوێت لەپڕكردنەوەی بۆشاییەكانی خۆیەوە بۆ ئەویتر بڕوانێت. داگیركردنی رووبەرێكی گەورەی ژیان لە رێگەی غەریزەی تایبەتییەوە، بوەتە دینەمۆیەك بۆ ئیفیجكردنی گۆڕانكاری گەورە. ئەمڕۆ كە ئایدۆلۆژیای حیزبی باڵادەستییەكی هەیە، باڵادەستییەكەی لە غیابی خەونی گەورە و، گەورەیی غەریزەوە بەدەستی هێناوە. ئەوە فراوانی غەریزەی تایبەتی تاكەكانە وادەكات هەمیشە شەیدابوونێك هەبێت بۆ دەسەڵات. گەر تەماشایەكی مێژووی ئەم سەدەیەی رابردووی ئەم كۆمەڵگەیە بكەین، تێدەگەین شەیدابوون بۆ دەسەڵات، ئیدی دەسەڵاتەكە لەژێر هەرناوێك و فۆرمێكدا بووبێت، لەو پەری فراوانیدا بووە. ئەو یاخی بوونانەش كە هەبوون لە مێژوو و لە ئێستادا، یاخی بوونی گشتی نەبووە، یاخی بوونی نوخبەوی بووە. بەردەوام زۆرینە لەژێر سێبەری دەسەڵات بووە و، كەمینە لە دۆخی یاخی بووندا بووە. ئەگەرچی یاخی بوونەكەش لەو پەڕی فەوزا و بێ‌ بنەمایدا بەرێوەچووە و، ئەو فەوزاو بێبنەمایەش لە ئێستای بەرهەمەكەیدا دەردەكەوێت.

یەكێكی دیكە لە خاڵە پڕ كێشەكان، فرەسیمایی تاكە. فرەسیمایی بەجۆرێك بووەتە بنەمای تاك، ناتوانیی بەروونی سیما راستەقینەكە بدۆزیتەوە. ئەكرێت ئەم فرەسیماییە وەك تەمسیلێك بۆ ژیان وێنای بكەین، بەڵام بەو تێگەیشتنەی (بینامین)نا، بەڵكو بەو تێگەیشتنەی (عەلی وەردی). كاتێك فرە سیمایی دەبێتە بنەمایەك بۆ تاك، دەشبێتە بنەمایەك بۆ سیستەمی دەسەڵات. هەردوولا دەكەونە دۆخێكەوە یاریی لەگەڵ یەكتری دەكەن. رۆژانە دەتوانین دەرگیری ئەم فرە سیمایی و نەناسینی هەردوولا ببین. لەپشت هەردوكیشانەوە، دەسەڵات و تاك، غەریزەیەك وەك تارمای دەردەكەوێت. غەریزە ئاراستەی هەردووكیان دەكات. غەریزە دەبێتە دینەمۆی یارییەكە و دینەمۆی رووبەرووبوونەوەكە. لە دۆخێكی وادا تەنها متمانە ناڕوخێت، بەڵكو بەدیهێنانی گۆڕانكاری گەورەش لەگەڵیدا دەروخێت. بەشێكی زۆری ئەو نیگەرانیانەی دەیبنین لەسەر پیسخۆری سیستەمی دەسەڵات، نیگەرانی جەوهەری نین بۆ گۆڕینی تەواوی سیستەمەكە، نیگەرانی غەریزەین و تاكی غەریزەیی دەیەوێت هەمان ئەو شتەی هەبێت، كە تاكی دەسەڵات هەیەتی. یانی لە بەخیلییی بردنەوە نزیكترە نەك لە گۆرانكاری جەوهەرییەوە.

لە قۆناغی هەڵرژانی بوودجەدا، ئەم غەریزەییە بە تەواوەتی خۆی تەحقیقكرد. زۆربەی تاكەكان بەهۆی شەیدابوونیان بۆ غەریزە تایبەتییەكانیان كەوتنە هەمان ئەو جوڵەیەی كە تاكی ناو  دەسەڵات ئەنجامیاندەدا. چ لەرووی خانووبەرە، چ لەرووی دروستكردنی باخ و كۆشك، چ لەرووی سەفەر و ئۆتۆمبێل و ..هتد. یانی جۆرێك جوڵە پەیدابوو هەمووان دەیانوویست ئەو شتەیان هەبێت، كە سیستەمی دەسەڵات بۆ ئەهلی شەیدایانی غەریزەی ناو دەستەی خۆی دروستیكردوە! ئەو پەلاماردانی (بۆچی منیش وەك ئەو نەبم.) دیوە راستەقینەكەی شەیدابوون بۆ تێربوونی غەریزە پێناساندین. خۆگەر هەمان ئەو تاكەی نیگەرانە لە سیستەمی دەسەڵات، نیگەرانییەكانی لە دەرەوەی (بۆچی منیش وەك ئەو نەبم.) بچێتە دەرەوە، نیگەرانیەكی تەندروستە، لێ‌ گەر كاتێك خۆی چوویە شوێنی (ئەوی ناو دەسەڵات) ویستی هەمان كردە دووبارە بكاتەوە، واتای ئەوەیە ئەم تاكە لە بنەواندا كێشەی لەگەڵ سیستەمەكە نییە، كێشەی لەگەڵ بۆ شاییەكانی خۆیدا هەیە. ئەمە دەركەوتەیەكە و پێویست بەرونكردنەوە ناكات، چونكە لەبەر دیدەمانە و لە نمونە تێپەریكردووە و ببوو بە دیاردە.

ونبونەكە لەو چركەساتەوە دەست پێدەكات، ئێمە نەمانتوانیووە لە بنەوانەوە فرەسیمایەكە بەباشی روونبكەینەوە، نەشمانتوانیووە سیما راستەقینەكە بدۆزینەوە. ئەو فرەسیماییەی لە سیستەمی دەسەڵاتدا هەیە، بەرهەمی هەمان فرەسیمایی تاكی كۆمەڵگەكەیە. ئەو كردە زۆرەی بۆ تێركردنی غەریزە لەناو سیستەمی دەسەڵاتدا هەیە، هەمان كردەیە كە تاكی ناو كۆمەڵگەكە هەوڵی بۆدەدات. كاتێ‌ تاك دەكەوێتە تەمسیلكردن، بەو مانا (بینامین)ە ناكەوێتە تەمسیك تا بەشوێن حەقیقەتی شاراوەی ژیان بكەوێت و، تەمسیلەكە بكاتە پاییەك بۆ وێناكردنی ژیانێكی تەندروستر. بەو مانایە دەكەوێتە تەمسیل گۆشەیەك بدۆزێتەوە خۆی لەو حەقیقەتە رزگاربكات و خۆراكی غەریزەكانی بەدەست بهێنێت. ئالێرەدا یاریركردن دەورێكی گەورە دەگێڕێت و سێبەرەكان شوێنی بكەرەكە دەگرنەوە. كە سێبەر شوێنی بكەری گرتەوە، ئیدی هەوڵێك نامێنێت بەناوی خەونی گۆڕانكاری راستەقینەوە.

هەرچۆن لەسەرەتادا یاخی بوونەكە بێ‌ پرۆژە بووە و، تەنها لە دۆخێكی ئایدۆلۆژی بچوكدا قەتیس ماوە و، شتێك نەبووە ناوی دونیابینی نوێبێت بۆ سەردەمەكە، نیگەرانییەكانی ئێستاش زۆرتر لە هەمان چوارچێوەدا خۆیان نمادەكەن و، بەشێكی زۆری نیگەرانییەكان بە غەریزەی تایبەتی گەمارۆ دراون و، ئایدۆلۆژیای حیزبی كە خۆی دونیایەكە لە غەریزە، دەتوانیێت لەبەردەم نیگەرانییەكان بوەستێت و ئاراستەشیان بكات، چونكە وێنەی دووهەمی خۆیەتی.

ناكرێت لەناو كۆمەڵگەیەكدا كە غەریزە تایبەتییەكان دینەمۆی جوڵەكانییەتی، ئومێدی گەورە بخەیتە بەردەم نیگەرانی و جوڵەكانی. بۆئەوەی تێگەیشتنەكە كەمێك ئاسانتر بكەین، دوو نمونە دەهێنینەوە و پاشان دەچینە سەرئەوەی بۆچی هەمووان چاوەرێی ئەویتر دەكەن:


(2)

لێرە غەریزە هەموو ئەو پانتاییانەی داگیركردوە كە شوێنی ئەو نین. تاكی ئەم كۆمەڵگەیە گەیشتووەتە شوێنێك بووەتە یەك تۆپەڵ غەریزە، لە تەنیشتیشیدا ئایدۆلۆژیای حیزبی و سیستەمی كاپیتالیزم لە رێگای میدیاوە بەردەوام دنەی دەدات بۆ ئەوەی ئەو تاكە دابماڵرێت لە هەموو بەهایەك و بەتەواوەتی دونیاكەی بكاتە دونیایەكی غەریزیی و، بەدەری كات لە عەقڵ و لە خەونی گەورە. ئەم تاكەش، چونكە خۆی زەمینە سازیی ئەوەی تێدایە زۆر بە ئاسانی دەكەوێتە ژێر كاریگەری تەوژمەكان و پشت لە بەها گرنگەكانی خۆی دەكات، لاكردنەوە بۆ ئاگاداركردنەوەی ئەم تاكە تا بەخۆی بگاتەوە یەكێكە لە ئەركە گرنگەكانی ئەدەب و نووسین.

چونكە ئەم تاكە كە (زۆرینەشە!) لە شوێنێكدایە تێروانینەكانی هێندە گۆڕانكاری بێمانایان تێدا هاتووە، لە ماڵەكەی خۆیەوە بەردەوام خەون بە بەهەشتێك دەبینێت، بەهەشتێك هەموو شتە جێژبەخشەكانی تێدابێت بۆخۆی، بەهەشتێك ئەگەر لەم دونیایەشدا بەری نەكەوت لاینكەم لەو دونیایەی پشتەوە بەری بكەوێت. تەواوی خەونەكانیشی بۆ ئەو بەهەشتە، گرێدراون بە جێژەوە و، پەیوەندییان بە ئەندێشەوە نییە، بە پێچەوانەوە پەیوەندیان بە غەریزەوە هەیە. كەچی بۆ بەدەستهێنانی ئەو بەهەشتە ئامادەنییە جوڵەی راستەقینە بكات و، بەردەوام چاوەرێی ئەویترە. بۆی گرنگ نییە ئەویتر چی بەسەردێت، بۆی گرنگ نییە ئەویتر چەند زەحمەت دەكێشێت بۆ دەسكاریكردنەكە، ئەما بۆی گرنگە كە گۆڕانكارییەكی بچوكی روكەشی رودەدات چەندە بەشی ئەمی تێدادەبێت. لەو چركەساتانەی جوڵەكان دروست دەبن بە سیمای ترسنۆكانەوە تاكی گەمارۆدرا و بە غەریزە خۆی دەشارێتەوە، بەڵام لەهەر ساتێكدا دەركی بەوەكرد ئەو ترسە نامێنێت و بەرەو ئەو شوێنە دەچێت بەشی ئەمی تێدایە و راستەوخۆ سیما ترساوەكەی خۆی دەگۆڕێت بۆ سیمایەكی خۆ بە پاڵەوان زان! ئەوەی جێگەی هەڵوەستە لەسەركردنە، ئەدەب كە شوێنێكی گرنگە بۆ لێدان لەم تاكە گەمارۆدراوە غەریزەییە و هوشیاركردنەوەی لەو شوێنەی تێیكەوتووە، خەریكە ئەدەب دەبێتە جیهانێكی دابڕاو لەم جیهانەی تاكەكان تێیكەوتوون. بیانووە بێبنەماكەی ئەو دەستەیەی بە قەولی خۆیان لە دونیای ئەدەبن، ئەوەیە گوایە ئەوان سەرقاڵی كاری دیكەن و سەرقاڵی كاری رژدن!! خەریكە بەم بیانووە كاڵەوە چ خۆیان و چ ئەدەبیش ببەن بەرەو ئەو شوێنەی هیچ بەرپرسیارییەتییەكی نەبێت! لەكاتێكدا ئەركی ئەدەب بە شێواز و زمانی خۆی دەستخستنە سەر برینە راستەقینەكانە، كە دەنگێكیش بوونی هەبێت باس لەو جیهانە وێرانەبكات و روناكییەك بخاتە سەر تاریكییەكە، ئەهلی بێدەنگكراوی ناو ئەو ئەدەبە سواوە بە نائومێدكەر و، بە رەشبین باسی دەكەن! هۆكەشی تەنها ئەوەیە، خۆیان بەسەردەمەكە ناوێران و هێشتا نازنن لەناو چ كۆمەڵگەیەكن چ بیمارییەك لەگەشەكردندایە و بیرنە راستەقینەكان نادۆزنەوە، ئیدی ئەم نەوێران و نە دۆزینەوە و بێدەنگكردنەی خۆیان بە شێوازی كۆنی بەسەرچوو چارە دەكەن.  

گۆڕینی سیماكان بە شێوەیەكی ویستراو لەم تاكە غەریزە پەرستەدا گۆڕینیێكی زۆر خێرا و كردەییە. گۆڕینێكە بێباكە لەوەی بەم گۆڕینەدا بەشێك لە ماهییەتی مرۆڤ بوونی خۆی دەخاتە ژێر پرسیارەوە، كەچی ئەوەی بەهایە بۆی بەدەست هێنانی چێژەكەیە. بەشێكی زۆری ئەوانەش بەردەوام كاردەكەن بۆ بەپاڵەوان بوون، بریتین لەوانەی دونیاكەیان غەریزەییە. هەر ئەو دونیاییە پاڵیان پێوەدەنێت بۆ ئەم گۆشەی خۆبینینەوەیە بگەڕێن نەك خەونی گەورەیان هەبێت.

لەناو بازنەی مێژووی نوێدا بەرهەمی ئەم جۆرە كارەكتەرە بەرهەمی یاخی بوونە ئایدۆلۆژییەكەیە. بەرهەمی ئەو جوڵەیە ناوی كوردایەتییە. كوردایەتی مرۆڤی جەنگاوەر بەرهەم دەهێنێت، نەك مرۆڤی شۆڕشگێڕ. (دیارە ئەمان هەڵە تێگەیشتنیان بۆ شۆڕشگێڕ و جەنگاوەر، وایلێكردون بەردەوام هەموو یاخی بوونێكیان پێ شۆرشگێری بێت.)

شۆرشگێر بكەرێكە لە رووبەرێكدایە ئاراستە كراو نییە، ئاراستەكەرە. بكەرێكی هوشیارە. ئەم بكەرە هوشیارە لەناو تەواوی ئەو یاخی بوونانەدا رویانداوە بە پەنجەی دەست دەژمێردرێن. بەڵام جەنگاوەر بكەرێكی ئاراستەكراوە، بكەرێكە پێویستی بەهوشیاریی نییە، پێویستی بە جوڵەیە. زۆربەی ئەوانەی كەخۆیان بە شۆرگێر دەزانن جەنگاوەرن. ئەم بكەرە بەرهەمی كوردایەتییە. چونكە كوردایەتی و كورد بوون دوو شتی جیاوازن. (ئەشێت لە شوێنی دیكە بە وردی باس لە جەنگاوەر و شۆرشگێر بكەین.)

جیاوازییە بنەرەتییەكەش وەك مامۆستا (عیرفان مستەفا) دەڵێت:  لەوەدایە كوردایەتی كردەیە، بەڵام كوردبوون پەیمانی كۆمەڵایەتییە، ئەوەی (رۆسۆ) باسی دەكات، كوردبوون ئەو پەیمانە كۆمەڵایەتیەییە بەڵام لەدەرەوەی سیستەم، رێك پێچەوانەی دیدەكەی رۆسۆ. هەرگیز كوردبوون ناكەوێتە ناو سیستەمەوە. بەڵام كوردایەتی دەكەوێت. ئەو هەوڵەی ئێستا هەیە بۆ دروستكردنی سیستەمی دەسەڵات بەو شێوە فەوزایە، ئەوە بەرهەمی كوردایەتییە. ئەو جەنگاوەرانەی ئێستا هەن كە تۆپەڵێك غەریزەن و بەهیچ شتێك دانامركێنەوە، بەرهەمی ئەو كوردایەتییەن. ئەو نوخەبە زۆر كەم و هوشیارەی كەوتونەتە پەراوێزەوە، ئەوە بەرهەمی كوردبوونەكەیە. كوردبوون لە شاعیربوون دەچێت، رۆحێكە ناكەوێتە ناو سیستەمە و هەمیشە لە دەرەوەی سیستەم بە دیدێكی رەخنەگرانەی هوشیارییانەوە سەیری سیستەم دەكات. بەشێكی زۆری دەقە زیندوەكانی ناو ئەدەبی كورد بە تایبەتی شیعری شاعیرە بەئاگاكان، بریتین لە تەحقیقكردنی ئەو رۆحی كوردبوونە. كاتێك كە ئەو رۆحە زیندودەبێتەوە ئیدی دەستدەكات بە روناككرنەوەی ئەو شوێنانەی كوردایەتی لە رێگەی جوڵەكانییەوە تاریكی كردوون. لێدانیش لەو تاكە غەریزەییە هەمیشە گەرانەوەیە بۆ رۆحە زیندوەكە و گەرانەوەیە بۆ كوردبوون.

لەم چوارچێوەیەدا ئەوەی كێشەی بنەرەتییە غەریزە لەبەردەم هەموو كردەیەكدا وەستاوە. تاكەكانی ناوكۆمەڵگەش خۆیان زەمینە سازی دەكەن بۆ فروانكردنی پانتایی غەریزە، سیستەم و ئایدۆلۆژیا، كە هەردووكیان خزمەتچی ئەو غەریزەیەن و جیهانەكەی خۆیان جیهانی غەریزەیە، لەگەڵ تاكە گەمارۆ دراوەكەدا لێك ئاڵاون و دەیانەوێت هەموو كونجێكی ئەم ژیانە بە غەریزە داپۆشن. تەنها نوخبەیەكی زۆر كەم، چ لەرووی سیاسییەوە، چ لەرووی ئەدەبەوە لە بەرگریدان بۆئەوەی جارێكی دیكە كوردبوون بە رۆحە راستەقینەكەی خۆیەوە (رۆح بەواتای هوشیاریی) لەبەردەمیدا بوەستن و بگەرێینەوە بۆ بەرهەم هێنانی تاكێك، عەقڵ و ژیریی و یاخی بوونی هوشیارانە بخاتە شوێنی غەریزە.

ئەم قۆناغە چەند پێویستی بەوەیە رەخنە لەتەواوی سیستەم بگیرێت، هێندەش پێویستی بەوەیە سەر لەنوێ‌ رەخنە لە تاك و كۆمەڵگە و كلتوور و هونەر و ئەدەب بگیرێت. دروستكردنی بكەرێكی نائومێد لەبەردەم هەموو دیاردەكاندا زۆر باشترە لە دروستكردنی بكەرێكی خۆشبەختی بێ‌ بەرهەمی بەتاڵ، ئەوتاكە نائومێدە گەر زۆر بێباكیش بێت لە وێستگەیەكدا تووشی بیركردنەوە دەبێت، ئەما تاكی خۆشبەخت هەرگیز دەرگیریی بیركردنەوە نابێت و توانای دەسكاریكردنی هیچ شوێنێكی نییە. بۆیە ئەو دەنگانەی ئەدەب كە تاكێكی نائومێد لەم فەزا شێواوە دروستدەكەن، جێگەی ئەومێدیان لێدەكرێت، لێ‌ ئەوانەی كە خۆیان خستوەتە ناو كێڵگەی ئەدەب و هونەر و هیچ شتێكیان پێناكرێت و ئەدەب و هونەریانكردوە بەكەرەستەیەك بۆ داپۆشینی خۆیان، جیاوازییەكیان نییە لەگەڵ ئەو تاكە غەریزەییەی لەناو شەپۆلەكدا بەپێی ویستە ئایدۆلۆژییەكە دێت و دەچێت. كە دەبینی غەریزە گەیشتووەتە شوێنێك هەمووان چاوەروانی ئەویترێكی (مەسیح) دەكەن، راستەوخۆ ئەم نوكتەیە دێتە بەردەمت.

"شوانێك زۆر حەزی لە فاسۆلیاو برنج بووە، لەبەر خاتری ئەوەی فاسیۆلیاو برنج بخوات، رازیی بووە ژنی بۆ بهێنن. كتوپڕ رۆژی زەماوەندەكەی بەشی ئەو نامێنێت. بۆ ئێوارەكەی پێیدەڵێن: دەی فەرموو ئەوە بوكەخان لە ژورەوەیە بچۆ ژورەوە. ئەویش دەڵێت: كی فاسۆلیاو برنجی خواردوە بائەو بچێتە ژورەوەَ!"

ئەم تاكە بۆ دەسكاریكردنی دونیاكەی، بۆ گۆڕینی سیستەم، بۆ سەرلەنوێ‌ خوێندنەوەی ئەدەب و هونەر و كلتور، وەك ئەو شوانەی لێهاتووە، هەمیشە دەیەوێت بڵێ‌: كی فاسیۆلیاو برنجەكەی خواردوە با ئەوە بیكات! لەكاتێكدا زیندویەتی تاك لەو كاتەدایە خەونەكانی تەنها پەیوەست نەبن بەخۆیەوە، بەڵكو پەیوەست بن بە ئەوانی تریشەوە. هەتا ئەو زۆرینەی تاكە  گەمارۆدراوە بە غەریزە  دەسكاری نەكرێت، گۆرانكارییەكی بنەرەتی لەهیچ كام لە كایەكانی ژیاندا نایەتە بوون.